Prevención contra a limitación do Dereito de Defensa por Covid

¿Que son as dilixencias previas?

As dilixencias previas son actuacións de investigación que se practican na primeira fase do proceso penal (chamada fase de instrución) para o esclarecemento dos feitos delituoso e a súa autoría.

É imprescindible que durante esa fase, dirixida polo xuíz instrutor, se tome declaración xudicial ao investigado (que, en todo caso, poderá acollerse ao seu dereito a non declarar) e habitualmente tómase tamén declaración ás testemuñas, con independencia de que volva a practicarse a súa declaración o día do xuízo oral, o momento determinante.

Con todo, debemos ter en conta que a fase de instrución non remata necesariamente coa apertura de xuízo oral e posterior xuízo, pois se o xuíz instrutor non aprecia indicios suficientes da comisión do feito delituoso ou da súa autoría, sobreserá as actuacións. Polo tanto, a actuación da defensa debe ser activa xa desde os primeiros pasos do proceso penal.

Problemática da declaración virtual

Tras a irrupción da Covid-19 tiveron que mudarse hábitos en todos os ámbitos, e o xudicial, pese a vivir en moitos ocasións alleo á realidade, non é unha excepción. Comezáronse a realizar moitos actos procesuais (declaracións, xuízos, etc.) online, ou como adoitamos dicir os xuristas: “telematicamente”.

Pese a que se botan en falta maiores medidas de seguridade (pois realízanse a través de aplicacións como Zoom), non parece mala idea modernizar un sistema de xustiza moi arcaico, aínda que sexa só mediante unha obrigada dixitalización. Ata o de agora as videoconferencias só se utilizaban puntualmente para declaracións desde outros xulgados ou desde Centros Penitenciarios (por certo, nunca participei nunha que fose ben á primeira).

Debido á pandemia, comezaron a realizarse xuízos telematicamente e, problemas tecnolóxicos aparte, sorprendéronme moito diversas sitacións comentadas por compañeiros, entre outras, testemuñas declarando desde o despacho dun dos avogados das partes, con todo o que iso conleva.

Esas circunstancias irregulares, entendo que se volven absolutamente inaceptables cando se producen nun proceso penal, pois ningunha pandemia debería limitar o dereito de defensa.

A defensa do Dereito de Defensa

Fai unhas semanas recibimos no despacho unha Providencia dun xuíz instrutor acordando o seguinte:

Dada cuenta, las presentes diligencias, cítese para el día… a las… horas a fin de prestar declaración, en calidad de testigos, a través del sistema de videoconferencia con las dependencias de la Comandancia de la Guardia Civil de…, a los agentes con nº de TIP…

Isto supoñía que eses axentes declarasen no mesmo momento e espazo físico, sen ningunha garantía de que, na súa condición de testemuñas, non existise interacción entre eles e non presenciasen a declaración dos outros, podendo adecuar, en consecuencia, a súa declaración ao previamente respondido polos compañeiros.

Así o manifestamos no Recurso de Reforma que presentamos contra a Providencia, alegando que a práctica das declaracións de testemuñas, dese modo, sería irregular e produciríanos indefensión, remitíndonos ao artigo 24.1 da Constitución Española:

Todas las personas tienen derecho a obtener la tutela efectiva de los jueces y tribunales en el ejercicio de sus derechos e intereses legítimos, sin que, en ningún caso, pueda producirse indefensión.

Artigo 24 CE

Ademais, o artigo 229 da Lei Orgánica do Poder Xudicial condiciona a utilización da videoconferencia a que non se resintan os principios estruturais de contradición e defensa e o artigo 325 da Lei de Axuizamento Criminal rodea esa opción tecnolóxica de cautelas que só xustificarían o seu emprego cando se acreditase a concorrencia de razóns de utilidade, seguridade, orde pública ou, con carácter xeral, a constatación dun prexuízo para que ten que declarar con ese formato.

Cabe aclarar que, cando se acordou a declaración por videoconferencia (sen confinamento estrito), xa non existía ningunha imposibilidade de que os axentes fosen fisicamente ao Xulgado para prestar a declaración, tal e como se acordara respecto a outra testemuña.

Polo tanto, sendo a videoconferencia unha opción de carácter secundario, non pode prevalecer sobre as vantaxes da proximidade física e persoal entre as fontes de proba, o Xulgado e a defensa.

O Tribunal Constitucional, nas súas sentenzas 120/2009, de 18 de maio (fundamento xurídico 6º) e 2/2010, de 11 de xaneiro (fundamento xurídico 3º) proclamou:

Calquera modo de practicarse as probas persoais que non consista na coincidencia material, no tempo e no espazo, de quen declara e quen xulga, non é unha forma alternativa de realización das mesmas sobre cuxa elección poida decidir libremente o órgano xudicial, senón un modo subsidiario de practicar a proba, cuxa procedencia vén supeditada á concorrencia de causa xustificada, legalmente prevista.

SSTC 120/2009, de 18 de maio, e 2/2010, de 11 de xaneiro

Conclusións

Como non podía ser doutra maneira, o Ministerio Fiscal non se opuxo á estimación do recurso que presentamos e, de forma pouco habitual (porque este tipo de recursos resólveos o mesmo xuíz que ditou a resolución recorrida), o noso recurso de reforma foi estimado.

Acordando la citación de los agentes para que presten declaración en sede judicial en calidad de testigos el día… a las… horas, con las salvaguardas y garantías que se derivan de ello (y) en orden a dotar de las mayores garantías al derecho de defensa y preservar la correcta introducción en el procedimiento de las declaraciones testificales.

En conclusión, se ben é razoable que se evite na medida do posible a presenza física nos Xulgados para previr o risco de contaxio por Covid, os avogados debemos velar porque xamais se acorde a realización de actuacións telemáticas que non respecten as normas procesuais e os dereitos de todas as partes, especialmente, o dereito de defensa nos procesos penais.